آذربایجان خالقی‌نین طالع کیتابی -  "‌آنامین کیتابی‌"‌

  بؤیوک رئالیست صنعتکار جلیل محمدقولوزاده‌‌نین «آنامین کیتابی» اثری میلّی ایستیقلال، دؤولت‌چی‌لیک، موستقیل‌لیک ایده‌آل‌لارینی اؤزونده عکس ائتدیرن چوخ قیمتلی بدیعی مخزندیر. بو اثر، فیکریمیزجه، باشدان-باشا سمبول‌لار اثری‌دیر. بو پیئس اصل آذربایجان‌نامه‌دیر، آذربایجانچی‌لیق ایدئیالاری‌‌نین منبعی‌دیر. آکادمیک عیسی حبیب‌بیلی‌‌نین سؤزلریله دئسک: «آنامین کیتابی» – آذربایجا‌نین میلّی ایستیقلالی حاقیندا ۲۰-جی عصر بویو یازیلمیش سیلسیله اثرلرین معنوی آناسی‌دیر. ...ج.محمدقولوزاده‌‌نین «آنامین کیتابی» اثری ...میلّی-معنوی اؤزونودرک، وطنچی‌لیک، میلّی بیرلیک و موستقیل‌لیک درس‌لیگی‌دیر. «آنامین کیتابی» – آذربایجا‌نین...طالع کیتابی‌دیر، میلّی ادبیاتیمیزین ان موکمّل آذربایجان‌نامه‌سی‌دیر».

" ‌ملا نصرالدین" درگی‌سی‌نین تبریز دؤورو (1921-جی ایل)

بایرام حاجی‌زاده 

  امکدار اینجه صنعت خادیمی، صنعت‌شوناس‌لیق اوزره فلسفه دوکتورو، پروفسور 

اؤزت :

مقاله بوتون موسلمان شرقینده ایلک ساتیریک درگی کیمی تانینمیش "ملا نصرالدین"  مجموعه‌سی‌نین تبریز دؤوروندن - اونون نشری‌نین یاخین شرق و ایرانین مدنی  حیاتیندا موهوم حادیثه‌یه چئوریلمه‌سیندن بحث ائدیر. "ملا نصرالدین"ین ایران ساتیریک ‌ قرافیکی و ساتیریک مطبوعاتی‌نین فورمالاشماسیندا و کاریکاتورون موستقیل ژانر کیمی تانینماسیندا اوینادیغی رولو ایشیقلاندیران بو مقاله‌ده مؤلیف آذربایجانلی رسام سیدعلی بهزادین 1921-جی ایلده درگی اوچون ایشله‌ییب حاضیرلادیغی - اؤزونده ایستهزا، آجی گولوش، طعنه و تنقید داشییان موختلیف مؤوضولو کاریکاتورلارینی گئنیش تحلیل ائدیر. 

آچار سؤزلر: "ملا نصرالدین"درگیسی، تبریز دؤورو، کاریکاتور، ساتیریک رسم، مطبوعات 

ملا نصرالدینچی‌لرین تنقیدی یازی‌لاری 

علویه طاهرقیزی    

  محمد امین رسول‌زاده  "‌ملا نصرالدین‌"  درگیسی حاقیندا دؤوری مطبوعاتدا یازیردی:

  "حوریتین، حورّاندیش‌لیگین معبدی، شوبهه‌سیز کی، خورفاتین، اباطیل‌لیگین بوتخانه‌سی یئرینده تیکیلمه‌لی ایدی. بونا گؤره بیرینجیسی‌نین تیکیلمه‌سی ایکینجی‌نین ییخیلماسینا باغلی ایدی. بو وظیفه‌یی کیم گؤره‌جکدی؟  "‌تلخک‌"  ملا نصرالدین؟ تخریب وظیفه‌سینی  "‌ملا نصرالدین‌"  کامالی-مووفّقیتله گؤرویوردو. او یاخیجی، ییخیجی ایستهزاسینی کؤهنه‌لیگی تمثیل ائدن نرسه و کیمسه‌لردن اسیرگه‌مییوردو. ان قووّتلی هوجومونو گؤزوباغلی تعصوبه، فیکیر و تصوّورده‌کی  اسارت و تحمّول‌سوزلیگه تؤوجیه ائدییوردو. اؤلو فیکیرلر، اؤلگون معیشت‌لر اونون دیری خنده‌لرینه معروض قالاراق اینتیباه قهقهه‌لری دوغورویوردو. او آغلاناجاق حال‌لارا گولویوردو. گولدوره‌رک آغلادییوردو. او، حتّی آغلاماغا دا گولویوردو. چونکی آغلایا-آغلایا یامان گونلره قالدیغیمیزی یاخشیجا درک ائتمیشدی. ایران تاثیری ایله آذربایجان تورکلری‌نین حیاتی-معنویه‌سی هامان ایل بویو آغلاماقدان عیبارت اولوب قالمیشدیر.  "‌چوخ گولن چوخ آغلایار‌"  - دئیرلر. فقط،  "‌چوخ آغلایان چوخ گولر‌"  دئییلسه ده، دوغرو چیخار‌"‌.  

ائرمنی کشیشی و تۆرک آخوْندۇن فرقی حاقدا

جلیل محمدقۇلۇزاده

 “ایراوان قۇبرنیاسیندا بیر کند وار ایدی: آدی سامانلیق‌دیر.کندین جاماعاتی یاری‌یا قدر ائرمنی و یاریسی مۆسلمان‌دیر.

یای فصلی ایدی. اۇجا آتین اۆستۆنده اوْتۇدۇب‌‌‌‌ کندین آلچاق دیوارلاریندان حَیَط لرین هامیسینی گؤرۆردۆم. حَیَطین بیرینده بیر ائرمنی اۇشاغی آغاجین کؤلگه‌سینده اوْتۇرۇب‌ کیتاب اوْخۇیۇردۇ.

بیر حَیَطده اوْن ایکی-اوْن اۆچ یاشیندا بیر مۆسلمان اۇشاغی پیشیگین قۇیرۇغۇنا ایپ باغلاییب حَیَطین اوْ طرفیندن بۇ طرفینه قاچیردی و پیشیک‌ میزیلدایا-میزیلدایا اۇشاغیین دالی-دالی حرکت ائدیردی.

حَیَتین بیرینده بؤیۆک تۇت آغاجی‌نین گؤلگه‌سینده بیر نئچه ائرمنی اوْتۇرۇب چؤرک یئییردیلر.کئشیش آیاق اۆسته دۇرۇب ساغ الینی یۇخاری قوْزاییب دانیشیردی.

ایسته ییردیم کئچیب گئدم، همین کئشیشدن بیر سؤز ائشیدیب آتی ساخلادیم. کئشیش اۇجا سس ایله دئدی: حایرئنیق، حایرئنیق، حایرئنیق (“حایرئنیق ائرمنی دیلینده “وطن” دئمکدیر).

چۆنکی من ائرمنی‌نین دیلینی باشا دۆشۆرم، بیر قدر دایاندیم کئشیشین سؤزلرینه قۇلاق آسام.

بۇ حینده کۆچه‌نین بیر طرفیندن مۆسلمان دانیشیغی ائشیتدیم. آتی قاباغا سۆرۆب گؤردۆم کی، کۆچه آیریمیندا دیوارین کؤلگه‌سینده دؤرد مۆسلمان اوْتۇرۇب.

بۇنلارین بیری آخۇند موْللا قۇربانقۇلۇ ایدی. بۇ آخۇندۇ من چوْخدان تانیییردیم. موْللا قۇربانقۇلۇنۇن الینده بیر کیتاب وار ایدی. موْللا کیتابی اوْخۇیۇردۇ و کندلی‌لر دیقّتی-تام ایله قۇلاق آسیردیلار.کئشیش اۇجا سسله کندلی‌لر بۇ سؤزلری دئییردی:

-‌ ائرمنی میلّتی‌نین دۆنیادا اۆچ سئوگیلی بالاسی وار: “وطن”، “میلّت”، و”دیل”.

کئشیشین بۇ سؤزلریندن سونرا قۇربانقۇلۇنۇن سسی گلدی.موْللا کیتابدان بۇ سؤزلری اوْخۇیۇردۇ:

-“بابی-هفتۆم (یئددینجی فصل). اگر بیر شخص یاتا، یۇخۇسۇندا حَجَمَت گؤره، همین شخص دۆنیادا هئچ بیر بلایا و نوْخوْشلۇغا گیریفتار اوْلمایاجاق”.

کئشیشن بئله سسی گلیردی:

“ای منیم‌ ائرمنی قارداش‌لاریم، دۆنیا خلق اوْلۇلاندان ایندی‌یه کیمی ائرمنی طایفاسی مۆختلیف میلّت‌لرین جؤور و ظۆلمۆنه دۆچار اوْلۇب.

قاریشقالار آت نالی‌نین آلتیندا ازیلن کیمی قۆوّتلی و‌‌‌ بی مۆرۆوّت طایفالارین یۇمرۇغۇنۇن آلتیندا پامال اوْلۇبلار: بۇنیله بئله ائرمنی اؤلۆم حالیندا جان وئره-وئره یئنه دئییب: وطن، وطن، میللت، حایرئنیق!”

“ای منیم قارداش‌لاریم، نه قدر کی میلّت، دیل و‌‌ وطن یوْلۇندا فدا اوْلماغا بیز قادیریک، جَمعی دۆنیانین طایفالاری مۆتّفیق اوْلۇب بیزیم اۆستۆمۆزه هۆجۇم گتیررلر، بیز یئنه اوْنلارین قاباغیندا دایانیب دیلیمیزی و وطنیمیزی مۆحافیظت ائده بیله‌جه‌ییک.

یاشاسین وطن یوْلۇندا فدا اوْلان ائرمنی میلّتی!

یاشاسین میللت اۇغدوندا شهید اوْلان قارداش‌لار! گئتسه (یاشاسین)، گئتسه حایرئنیق!”

موْللا قۇربانقۇلۇ کندلی‌لره دئییردی:

- آغاجین آلتیندا، سۇیۇن قیراغینا بؤول ائتمک یاخشی دئییل، چۆنکی همزاد، اجیننه، شیاطین اینسانا ضرر یئتیرر.

اجیننه ،چاهارشنبه، شنبه و تک گۆنۆ قبریستانا و حاماما جَمع اوْلۇب قوْناقلیق ائدرلر و‌ همین گۆنلر بۇنلارین بایرامی‌دیر.

اینسانی گؤرسه‌لر، ضرر یئتیررلر. اگر بیر کسین بئله بیر قضا باشینا گلسه، دۇرماییب گلسین منیم یانیما، واخت ایکَن اوْنا “هفت حصر” دۇعاسی یازیم .